روش پکس در درمان کودکان اوتیسم

برای درمان کودکان طیف اوتیسم روش های درمانی مختلفی وجود دارند. یکی از این روش ها، روش درمانی پکس (PECS) یا سیستم ارتباطی با مبادله تصویر است. این روش درمانی در اکثر کشورها در حال استفاده است ولی در کشور ما آنچنان که شایسته است استفاده نمی شود. در طی این مقاله با روش پکس در درمان کودکان اوتیسم آشنا شده و مراحل درمان با این روش را به صورت ساده و علمی بررسی خواهیم کرد.

سیستم ارتباطی تبادل تصویر یا PECS چیست؟

یک روشی ارتباطی جایگزین است که در سال ۱۹۸۵ توسط اندی باندی و لوری فراست، در ایالات متحده آمریکا برای کمک به کودکانی طراحی شد که در ارتباطات اولیه و رفع نیازهایشان مشکل داشتند. این روش بر مبنای تصاویر بنا شده و از دستورات کلامی استفاده نمی کند و بیشتر برای کودکان طیف اوتیسم و یا کسانی که مشکلات ارتباطی دارند مورد استفاده قرار گرفته است.

کودکان از این طریق یاد می گیرند تا از نمادهای بصری برای برقراری ارتباط با والدین، مراقبان، معلمان و همسالان استفاده کنند. هدف آن، آموزش ارتباطات کاربردی و اجازه دادن به کودک برای بیان خواسته ها و نیازهای خود است.

برای استفاده از این روش، عکس غذاها یا بازی ها و وسایلی که کودک نیاز دارد، در اختیار او قرار می گیرد و او با مبادله ی هر تصویر با والدین یا افراد دیگر می تواند آن را از آن ها بگیرد. به تدریج که کودک این روش را یاد می گیرد، تصاویر بیشتری به مجموعه اضافه می گردد.

سیستم ارتباطی تبادل تصویر یا رویکرد PECS یک برنامه ای است که برای آموزش ارتباطات غیرکلامی اولیه طراحی شده است و برای آموزش گفتار طراحی نشده است. اگرچه گفتار کودک به طور غیرمستقیم تشویق می شود و برخی از کودکان هنگام استفاده از PECS به طور خود به خود شروع به استفاده از گفتار می کنند.

PECS به مواد پیچیده یا گران قیمت نیاز ندارد و به راحتی می توان از آن در مدرسه، خانه یا در جامعه استفاده کرد.

نحوه ی انجام روش پکس در درمان کودکان اوتیسم:

PECS با سه نفر آغاز می شود، کودک که پیامی را ارسال می کند، مربی یا شریک ارتباطی که پیام را دریافت می کند (مانند مادر یا معلم) و بزرگسال تسهیل کننده که به کودک برای ایجاد پاسخ هدفمند کمک می کند.

روش پکس در کودکان اوتیسم در شش مرحله انجام می گیرد. در مراحل اولیه استفاده از این روش نیاز است که کودک از نظر فیزیکی نزدیک مربی باشد و توسط تسهیل کننده حمایت گردد و در مراحل بالاتر و زمانی که کودک ماهرتر می شود، به تدریج فاصله فیزیکی زیاد شده و فقط باید یک شریک ارتباطی وجود داشته باشد.

 

برای تماشای فیلم های آموزش کاردرمانی ما را در اینستاگرام دنبال کنید.

مراحل روش پکس در درمان کودکان اوتیسم:

روش پکس شامل شش مرحله است که در ادامه بیان می گردند.

مرحله اول:

به کودک “چگونه ارتباط برقرار کند” را آموزش می دهد:

با آموزش دادن به کودک برای دادن یک تصویر واحد از یک مورد یا اقلام مورد نظر به “مربی” که بلافاصله تبادل را به عنوان یک درخواست ارج می نهد، شروع می شود. کودک یاد می‌گیرد که عکس‌های تکی را با اقلام یا فعالیت‌هایی که واقعاً می‌خواهد مبادله کند.

برنامه با جلب کردن شروع می شود که به موجب آن مربی یک شی یا غذای مورد نظر را به کودک نشان می دهد. هنگامی که او دستش را به سمت شی مورد نظر می برد، تسهیل گر به کودک کمک می کند تا عکسی را برای شی یا ماده غذایی مورد نظر بردارد. به او کمک می شود تا تصویر را به مربی که باید از نظر فیزیکی نزدیک او باشد، بدهد. نزدیکی فیزیکی اجازه می دهد تا تبادل به راحتی انجام شود. مربی که پیام (تصویر) را دریافت می کند تا زمانی که عکس ارائه نشود چیزی نمی گوید. در هنگام مبادله تصویر، مربی چیزی مانند “اوه، شما یک شکلات می خواهید ” (یا هر چیزی که تصویر نشان دهنده آن باشد) را می گوید و مورد را به کودک می دهد.

در مرحله اول، در موارد درخواستی، مربی، تسهیل‌کننده و محیطی که تبادل در آن انجام می‌شود، تنوع وجود دارد. هدف این است که کودک تقریباً ۸۰ مبادله در طول روز داشته باشد.

مرحله دوم:

“با انجام مهارت جدید در فواصل مختلف و در مکان های مختلف و افراد مختلف، افزایش استقلال کودک” را آموزش می دهد:

همانند مرحله اول از یک تصویر استفاده می شود. ولی کودک  یاد می گیرد که تصویر را در مکان های مختلف، با افراد مختلف و در فواصل مختلف تبادل کند.

در این مرحله، تبادل با تلاش برای افزایش استقلال کودک ادامه دارد. تسهیل گر همچنان برای کمک های لازم در دسترس است ولی حمایت های او کاهش می یابد. کودک باید نسبت به مرحله اول تصویر را از فواصل دور آورده و تبادل کند. کودک یاد می گیرد که تصویر را از یک تابلوی نمایش تبادل کند. هم چنین کودک تصویر ارتباطی را با خود حمل می کند و در موقعیت های خارج از منزل با افراد مختلف تبادل می کند.

مرحله سوم:

“انتخاب تصویر مورد نظر از بین تصاویر مختلف” را آموزش می دهد:

کودک یاد می گیرد که عکس مورد نظر را از میان تعدادی عکس انتخاب کند که در ابعاد مختلف است. تصاویر را می توانید روی برد و در دسترس کودک یا داخل پوشه و آلبومی که قابل حمل توسط کودک باشد، قرار دهید. این تصاویر در یک کتاب ارتباطی PECS قرار می گیرند. (کتاب ارتباطی پکس یک کلاسور حلقه ای است که در آن تصاویر ذخیره شده و به راحتی برای ارتباط برداشته می شوند.)

از این مرحله به بعد هنگامی که کودک تصویر اشتباهی را مبادله کرد؛ استراتژی های تصحیح خطا استفاده می شوند.

مرحله چهارم:

به کودک یاد می دهد که یک “ساختار جمله” بسازد:

کودک یاد می‌گیرد که جملات ساده را بر روی یک نوار جملات جداشدنی با استفاده از تصویر «من می‌خواهم» و سپس تصویر مورد درخواستی بسازد و نوار را به بزرگسال یا شریک ارتباطی بدهد.

در واقع کودک تصویر مورد علاقه خود را در جای خالی عبارت زیر قرار می دهد.

«من …………. می خواهم»

مرحله پنجم:

کودک یاد می گیرد که به سوال “چه می خواهید؟” پاسخ دهد.

در این مرحله کودک یاد می گیرد در برابر سوال دیگران در مورد ” چه می خواهی؟ ” پاسخ دهد.

مرحله ششم:

به کودک آموزش داده می شود که در پاسخ به سوالاتی مانند “چه می بینی؟”، “چه می شنوی؟” و این چیه؟” نظر بدهد:

او یاد می گیرد جملاتی بسازد که با «می بینم»، «می شنوم»، «احساس می کنم»، «این است» و غیره شروع می شود. در واقع کودک یاد می گیرد با بیان احساسات خود ارتباط یرقرار کند.

در کلیپ آموزشی زیر با مراحل انجام روش پکس در درمان کودکان اوتیسم آشنا می شوید.

راهکارهای افزایش درخواست در روش پکس:

در روش پکس نیاز است که کودک درخواست های زیادی داشته باشد. برای افزایش درخواست ها در روش پکس از یک روش به نام  ایجاد کنید و منتظر بمانید (create and wait) ، استفاده می کنیم. این روش راهکارهای ساده ای را برای ایجاد فرصت های ارتباطی در طول روز در خانه، مدرسه یا کلینیک یا در جامعه توضیح می دهد.

در حین فعالیت های مورد علاقه کودک مکث کنید.

اقلام مورد علاقه ی کودک را در محدوده بینایی ولی دور از دسترس او قرار دهید.

قطعات یک آیتم چند جزئی را در دستان خود نگه دارید.

موارد مرتبط به فعالیت را ارائه دهید.

استراتژی های تصحیح خطا در روش پکس:

بعد از مرحله سوم به بعد کودک مجبور است تصویر مورد نظر را از میان تصاویر مختلف انتخاب کند. او ممکن است در هنگام انتخاب تصویر دچار مشکل گردد. در این مواقع از استراتژی های تصحیح خطا استفاده می کنیم. برای تصحیح خطا در رویکرد پکس از دو روش به نام های بررسی مطابقت ها و نیز تصحیح خطای ۴ مرحله ای استفاده می کنیم؛ که در ادامه بیان می گردند.

بررسی مطابقت ها:

مراحل مربوط به بررسی دوره ای برای انتخاب صحیح تصویر را از مرحله ۳ به بعد بیان می کند.

برای انجام این روش در ابتدا از کودک بخواهید تا تصویر صحیح را انتخاب کند. اگر انتخاب کودک صحیح بود؛ شی مورد نظر را به داده و او را تشویق کنید. ولی اگر انتخاب کودک نادرست بود؛ از دادن شی مورد نظر به او ممانعت کنید و سپس آموزش تصحیح خطای چهار مرحله ای را شروع کنید.

جلب کنید و منتظر تبادل باشید.

“این را بگیر” یا “اینجا”. اجازه دهید اگر صحیح بود. بله این سگ است.

“این را بگیر” یا “اینجا”. ممانعت کنید اگر اشتباه بود. آموزش «تصحیح خطای ۴ مرحله ای» را شروع کنید.

تصحیح خطای ۴ مرحله ای:

یکی دیگر از روش های تصحیح خطا استفاده از روش تصحیح خطای ۴ مرحله ای است. که در ۴ مرحله و به ترتیب زیر انجام می گیرد.

شکل دادن: کودک را وادار کنید که به تصویر صحیح نگاه کند.

تمرین کردن: کودک را تشویق کنید تا عکس صحیح را مبادله کند.

تغییر دادن: حواس کودک را با دور کردن کتاب یا تغییر دادن تکلیف منحرف کنید.

تکرار کردن: دوباره جلب کنید.

 

اثر بخشی روش پکس در درمان اوتیسم:

PECS برای اولین بار با دانش آموزان پیش دبستانی با تشخیص اوتیسم اجرا شد. از آن زمان، PECS با موفقیت در سراسر جهان با هزاران یادگیرنده در تمام سنین که دارای چالش های مختلف شناختی، فیزیکی و ارتباطی هستند، اجرا شده است.

پروتکل آموزشی PECS بر اساس رفتار کلامی و تحلیل کاربردی رفتار استوار است. راهبردهای تشویقی و تقویتی خاصی که منجر به ارتباط مستقل می شود در سراسر پروتکل استفاده می شود.

این پروتکل همچنین شامل روش‌های اصلاح خطا برای ارتقای یادگیری در صورت بروز خطا است. برای اصلاح خطاها از رویکردهایی مانند بررسی مطابقت ها و تصحیح خطای ۴ مرحله ای استفاده می شود.

هدف اولیه PECS آموزش ارتباطات کاربردی است. تحقیقات نشان داده است که برخی از کودکانی که از PECS استفاده می کنند، گفتار را نیز توسعه می دهند. مجموعه تحقیقاتی که از اثربخشی PECS به عنوان یک روش مبتنی بر شواهد حمایت می کنند، در سراسر جهان در حال گسترش است.

PECS یک سیستم ارتباطی شناخته شده و تحقیق شده است و به بسیاری از کودکان با ارتباط کم یا بدون ارتباط کمک می کند تا:

به بیان نیازها و خواسته های خود بپردازند.

به توسعه ارتباطات کمک می کند.

رفتارهای منفی یا چالش برانگیز ناشی از ناامیدی را کاهش می دهد.

فرصت های تعامل و یادگیری را افزایش می دهد.

مهارت های اجتماعی و توانایی ایجاد روابط معنادار را توسعه می دهد.

مهارت های گفتاری را بهبود می بخشد.

PECS برای چه کسانی قابل استفاده است؟

PECS را می توان برای کودکان و بزرگسالان با طیف وسیعی از نیازهای گفتاری، زبانی و ارتباطی استفاده کرد.

اغلب برای کودکان و بزرگسالان مبتلا به طیف اوتیسم و ​​کسانی که ارتباط کلامی کمی دارند یا اصلاً ارتباط کلامی ندارند؛ استفاده می شود.

آموزش PECS به سن محدود نمی شود، بلکه به مجموعه کوچکی از معیارها محدود می شود.

کودکانی که دارای مهارت تشخیص تفاوت تصاویر هستند، ممکن است در مراحل اولیه برنامه سریعتر پیشرفت کنند. با این حال، برخی از کودکان ممکن است به طور خود به خود نشان دهند که نه تنها توانایی تشخیص مطالب تصویر شده را دارند، بلکه می دانند چگونه از تصاویر برای برقراری ارتباط استفاده کنند. این افراد ممکن است تصاویر یا کاتالوگ هایی را به ابتکار خودشان برای والدین یا معلمان بیاورند و مثلاً خواسته های خود را نشان دهند.

اگرچه استراتژی PECS عمدتاً برای کودکانی استفاده می‌شود که گفتار ندارند. اما می‌توان از آن برای کودکانی استفاده کرد که پژواک کلامی دارند یا افرادی که گفتار نامفهوم دارند و کسانی که فقط مجموعه کوچکی از کلمات یا نشانه‌های معنادار در در دامنه واژگان خود دارند.

چه کسی می تواند PECS را پیاده سازی کند؟

PECS یک سیستم بسیار ساختار یافته است و اثربخشی و کارایی آن مبتنی بر استفاده مداوم از سیستم است. تقریباً هر کسی می‌تواند PEC را پیاده‌سازی کند، با این حال نیاز به دریافت آموزش PECS دارد. متخصصان، والدین، مراقبان، معلمان، خواهران و برادران و همسالان همگی می توانند به طور مؤثر از PECS استفاده کنند و نقش خود را به عنوان یک شریک ارتباطی ارزشمند ایفا کنند.

چه زمانی از PECS استفاده می شود؟

در هر فرصت ممکن! PECS به صدای کودکان تبدیل می شود و آنها باید همیشه به سیستم دسترسی داشته باشند. PECS را می توان در هر مکانی استفاده کرد. در خانه، مدرسه و در حین فعالیت های اجتماعی. کتاب‌های PECS قابل حمل، ساخته شده‌اند تا بتوان از آن‌ها به طور مکرر در طیف وسیعی از ارتباطات استفاده کرد.

برای آموزش PECS از چه نوع نمادهایی باید استفاده کرد؟

تصاویر استفاده شده با این برنامه ممکن است عکس، نقاشی رنگی یا سیاه و سفید یا حتی نمادهای ملموس باشد.البته باید در نظر داشت که تشخیص تصاویر از نقاشی آسان تر است. نمادهای تصاویر که اغلب PCS نامیده می شوند، می توانند به عنوان یک منبع تصویری برای این روش استفاده گردند. اما اجباری نیست که حتما از این تصاویر استفاده گردد، بلکه می توان از هر تصویری بهره برد.

 انتخاب نوع و اندازه نمایش تصویر به نیازهای فردی بستگی دارد. هم چنین باید در استفاده از تصاویر به تفاوت های فرهنگی هر منطقه توجه کرد و از تصاویر و نمادهایی استفاده گردد که برای کودک آشنا باشند. مثلا استفاده از میوه هایی که خاص آن منطقه جغرافیایی نیست، توصیه نمی گردد.

 

آیا انجام تمام مراحل PECS ضروری است؟

پروتکل درمانی PECS ممکن است چندین ماه یا چندین سال طول بکشد تا تکمیل شود. برخی کودکان که عملکرد بالایی دارند خیلی سریع به مراحل پیشرفته تر می رسند ولی ممکن است برخی کودکان هیچ وقت به مراحل پیشرفته تر ( مرحله ۵ و ۶ ) نرسند.

با این حال، همه کسانی که  از PECS استفاده می‌کنند، برنامه را طبق طراحی اجرا نمی‌کنند. برخی ممکن است از استراتژی تبادل تصویر استفاده کنند اما تمام مراحل  PECS را انجام ندهند. با این حال، پیروی از پروتکل برای سه مرحله اول و سپس تغییر به یک برنامه مداخله سنتی تر، توسط فراست و باندی به عنوان یک انطباق قانونی از برنامه PECS شناخته می شود.

هم چنین بسیاری از افراد سعی می کنند برنامه را بدون استفاده از تسهیل کننده در مراحل اولیه اجرا کنند.

خلاصه

PECS یا روش ارتباطی مبادله تصویر، می تواند یک برنامه موثر برای کمک به افراد خاص مانند کودکان مبتلا به اختلالات طیف اوتیسم برای ایجاد ارتباطات موثرتر انجام گیرد. تصمیم‌گیری در مورد استفاده از برنامه PECS، هرگونه تغییر در آن و برنامه‌ریزی اولیه باید مطابق با نیازهای فردی کودک بوده و توسط کل تیم درمان و والدین طرح ریزی و تنظیم شود.

برای درمان کودکان اوتیسم، می توان از روش پکس در کنار سایر درمان ها مانند: کاردرمانی، گفتاردرمانی و … استفاده کرد و این روش هیچ تداخل و تضادی با سایر درمان ها در کودکان اوتیسم ندارد.