حس عمقی چیست

 

همه ما با حواس پنچگانه یعنی بینایی، شنوایی، بویایی، چشایی و لامسه آشنا هستیم.

 اما علاوه بر این حواس پنجگانه دو حس خیلی مهم نیز داریم که به صورت عموم شناخته نشده اند. این دو حس مهم حس تعادل (دهلیزی) و حس عمقی می باشند که در درک محیط به ما کمک می کنند.

در اینجا ما به بررسی حس عمقی (proprioception) ، که به عنوان حس آگاهی بدن نیز شناخته می شود، می پردازیم.

 

حس عمقی چیست؟ و چه کاری انجام می دهد؟

سر چارلز بل در ابتدا حس عمقی را «حس ششم» نامید. در سال ۱۹۰۶، شرینگتون اصطلاح «احساس عمقی» را برای توصیف این حس معرفی کرد. حس عمقی از یک کلمه لاتین به معنای درک ناخودآگاه حرکت گرفته شده است.

برای اینکه بفهمید حس عمقی چیست، چشمان خود را ببندید و دستان خود را دراز کنید. بازوها و دستان خود را به اطراف حرکت دهید. حتی با چشمان بسته هم می توانید تشخیص دهید که دستانتان چقدر از بدنتان فاصله دارد یا چقدر نزدیک است. این یعنی حس عمقی شما درست کار می کند!

حس عمقی حس آگاهی بدن است و مغز را از موقعیت های اعضای بدن آگاه می نماید و به تصویر سازی ذهنی از بدن کمک می کند. این حس به ما کمک می کند تا درک درستی از مفاصل و عضلات خود داشته باشیم و بفهمیم دست ها و پاهای ما حتی در صورت بسته بودن چشم ها در چه حالتی قرار گرفته اند.

کنترل حرکات بدن:

حس عمقی ارتباط نزدیکی با کنترل حرکت دارد و به بدن اجازه می دهد موقعیت خود را برای حرکت کنترل کند. هر بار که ما دست‌ها، پاها، گردن یا ستون فقرات خود را حرکت می‌دهیم؛ بازخورد عمقی عضلات و مفاصل به مغز ما می گوید که بدن ما کجاست. حتی زمانی که ساکن هستیم، کشش ماهیچه ها یا عدم کشش و وضعیت مفاصل به مغز ما می گوید که کجا هستیم.

همچنین به ما کمک می کند تا بدون نیاز به نگاه کردن، حرکت کنیم. به عنوان مثال، هنگام پیاده روی لازم نیست به پاهای خود نگاه کنید تا بدانید کجا هستند. لازم نیست پای خود را برای بلند کردن آن نگاه کنید. این حرکات به این دلیل اتفاق می‌افتند که گیرنده‌های عمقی شما اطلاعات حسی در مورد موقعیت لگن، زانو، مچ پا و انگشتان پا را به مغز شما ارسال می‌کنند. این اطلاعات کمک می کنند که اندام ها به صورت مناسب حرکت کنند.

پیدا کردن اشیای خارجی:

حس عمقی، با حواس دیگر ترکیب می شود تا اشیاء خارجی را نسبت به بدن پیدا کند. وقتی در حال تماشای تلویزیون هستید، می‌توانید به کنترل تلویزیون دسترسی پیدا کنید و در صورت نیاز بدون نگاه کردن، آن را پیدا کنید. سیستم حس عمقی شما بازوی شما را به مکان مناسب می فرستد. حس لامسه شما ممکن است برای تعیین مکان کنترل وارد عمل شود، اما سیستم حس عمقی شما دست شما را باز می کند و به شما کمک می کند آن را بردارید، آن را به سمت تلویزیون هدایت کرده و دکمه را فشار دهید.

تقویت تعادل و هماهنگی:

هم چنین حس عمقی، تعادل و مهارت های هماهنگی ما را تقویت می کند. این حس به حس دهلیزی (تعادلی) شما کمک می کند تا زمین نخورید. اگر روی یک پا بایستید و چشمان خود را ببندید، باید کمی حرکت در مچ پا احساس کنید. این بازخورد گیرنده های عمقی شما است که به مغز شما می گوید که در مچ پای شما چه اتفاقی می افتد.

به عنوان مثال، اگر روی یک سطح ناپایدار قدم بگذارید، اطلاعات دهلیزی را از گوش داخلی خود در مورد تغییر وضعیت سر دریافت می کنید و اطلاعات حس عمقی را در مورد موقعیتی که مچ پا، زانو و لگن در آن قرار دارند دریافت می کنید. ترکیب این اطلاعات به شما کمک می کند تا بدن شما صاف بماند و به زمین نیفتد.

درجه بندی نیرو و سرعت حرکت اندام ها:

هم چنین حس عمقی به درجه بندی نیرو در هنگام انجام فعالیت ها و سرعت حرکت اندام کمک می کند.

این حس به طور مداوم در پس زمینه کار می کند تا اطمینان حاصل شود که بدن ما از مقدار مناسبی از فشار و کشیدن استفاده می کند. یعنی به ما می گوید هنگام نگه داشتن، هل دادن، کشیدن یا بلند کردن اشیاء، چه مقدار نیرو باید استفاده کنیم. این حس به ما کمک می کند که بدانیم چقدر سخت یا نرم می کشیم یا هل می دهیم.

وقتی که دکمه روی کنترل تلویزیون را فشار می دهید، باید آن را با نیروی کافی فشار دهید تا کار کند. مهم است که آن را خیلی محکم فشار ندهید، زیرا ممکن است از دست شما خارج شود یا بشکند. به این می گویند درجه بندی نیروی شما. ما همیشه این کار را کاملاً طبیعی و بدون فکر کردن به آن انجام می دهیم. گیرنده های عمقی ما این کار را برای ما انجام می دهند.

همچنین باید کنترل را با سرعت مناسب حرکت دهید تا دستتان به خود یا شخص دیگری برخورد نکند. اگر از زور یا سرعت زیاد استفاده کنیم چیزها را می شکنیم. و اگر از سرعت و نیروی خیلی کم استفاده کنیم، ممکن است موفق نباشیم. برای مثال، هنگام کوبیدن میخ، اگر خیلی محکم ضربه بزنید، ممکن است میخ را خم کنید، اما اگر خیلی نرم ضربه بزنید، فرو نمی رود.

 

برای تماشای فیلم های آموزش کاردرمانی ما را در اینستاگرام دنبال کنید.

چند نمونه از فعالیت های حس عمقی:

لمس صورت، یا لمس پا با دست:

یکی از نقاط عطف ۴ تا ۶ ماهگی کودک، “پیدا کردن پاهای خود” است، وقتی که کودک با دست، پاهای خود را لمس می کند. این نقطه عطف به وسیله حس عمقی و ایجاد یک نقشه ذهنی از بدن ممکن می شود.

برس زدن مو:

این حس به ما کمک می‌کند بفهمیم بازویمان در کجاست و به ما کمک می‌کند بدون اینکه با برس به صورت خود ضربه بزنیم یا موهایمان را از دست بدهیم، به موهایمان برسیم. این به ما کمک می کند تا هنگام برس زدن موهای خود از نیروی مناسب استفاده کنیم تا دردی ایجاد نکنیم.

نگه داشتن تخم‌مرغ:

این حس به ما می‌گوید هنگام نگه‌داشتن تخم‌مرغ چه مقدار نیرو به کار ببریم تا ترک نخورد.

ورزش کردن:

این حس به دانستن اینکه دست را برای گرفتن توپ تا چه اندازه باید دراز کرد، یا اینکه برای ضربه زدن به توپ چقدر باید نیرو وارد شود، کمک می کند.

نوشتن یا طراحی:

در هنگام نوشتن به ما می‌گوید چه قدر باید نیرو وارد کنیم تا نوک مداد نشکند و همچنین نوشته ها خوانا باشد.

گیرنده های حس عمقی:

برای حواس مختلف گیرنده هایی وجود دارند که محرک محیطی مربوطه را دریافت کرده و به مغز ارسال می کنند. مغز بعد از تفسیر این اطلاعات پاسخ مناسب را صادر می کند. مثلا گیرنده های بینایی درون چشم قرار دارند. گیرنده های چشایی داخل دهان و …

گیرنده های حس عمقی هم داخل مفاصل و عضلات قرار گرفته اند و میزان نیروی وارده را دریافت و به ما می گویند قسمت‌های بدن ما کجا در فضا هستند.

در سال‌های اولیه زندگی، حس عمقی در حال رشد ما نقشه‌ای را در ذهن ما از محل قرارگیری اعضای بدنمان ایجاد می‌کند. حس بینایی به آن کمک می کند، اما برای اینکه بدانید اعضای بدن شما کجا هستند، لازم نیست اعضای بدن خود را ببینید.

 

تفاوت حس عمقی با حس لامسه؟

بازخورد حس عمقی با بازخورد حس لامسه متفاوت است. این تفاوت به این دلیل است که ورودی حس عمقی از گیرنده های خاصی در عضلات و مفاصل می آید که به موقعیت و حرکات بدن پاسخ می دهند. ولی سیستم لمسی ما به هر چیزی که پوست ما را لمس کند پاسخ می دهد.

اهمیت حس عمقی در یادگیری:

برای موفقیت در یادگیری، باید بتوانید روی صندلی خود بنشینید و توجه و تمرکز به معلم داشته باشید. برای این که به صورت مناسب بر روی صندلی بنشینید باید بازخورد حس عمقی مناسبی داشته باشد. کودکانی که در حس عمقی مشکل دارند، هنگام نشستن بر روی صندلی با تکان دادن خود یا متمایل شدن به سمت میز بازخورد عمقی می گیرند. مشکلات مربوط به حس عمقی می تواند باعث کاهش توجه و تمرکز در کودک شود.

 

اهمیت حس عمقی در فعالیت های منزل و کلاس درس:

حس عمقی به شما اجازه می دهد تا میزان نیرو را کنترل کنید. درجه بندی نیرو برای تمام فعالیت های حرکتی ظریف و درشت در مدرسه و خانه ضروری است. هنگام نوشتن باید بتوانید فشار کافی روی مداد اعمال کنید. اگر نیروی وارد شده کم باشد؛ نوشته ی شما ناخانوا خواهد بود و اگر نیروی بیش از اندازه وارد کنید؛ دست شما به زودی خسته می شود. (حتی ممکن است نوک مداد بشکند و یا مدام نیاز داشته باشید مداد خود را تیز کنید.)

اگر نمی‌توانید اسباب‌بازی‌ها را با نیروی مناسب در دست بگیرید، ممکن است نتوانید با آن ها بازی کنید یا ممکن است آن ها را بشکنید.

هنگام ناهار، وقتی با قاشق برنج بر می دارید؛ اگر قاشق را محکم درون برنج فرو ببرید غذای خود را زمین خواهید ریخت. و اگر خیلی ملایم با قاشق کار بکنید؛ نخواهید توانست به خوبی غذا را بردارید و باید کمک بخواهید. وقتی می خواهید نوشیدنی را بنوشید، حرکت دادن سریع فنجان ممکن است منجر به ریختن محتویات آن شود.

در هنگام توپ بازی با استفاده از گیرنده های حس عمقی شما مطمئن می شوید که توپ را با نیروی مناسب برای رسیدن به هدف پرتاب یا شوت می کنید. همچنین، اگر هنگام بازی در زمین بازی از نیروی بیش از حد استفاده کنید، ممکن است به طور تصادفی به دوستان خود آسیب برسانید.

فعالیت های حرکتی کمی در مدرسه و خانه وجود دارند که برای موفقیت بر حس عمقی متکی نباشند. اگر بدن ورودی این حس را به خوبی پردازش نکند، حرکات اغلب ناهماهنگ هستند و می توانند تلاش بسیار بیشتری را نیاز داشته باشند.

مشکلات حس عمقی در کودکان:

کودکی را در نظر بگیرید که عاشق پریدن روی ترامپولین، روی تخت و هر جایی است! او به شدت به مداد خود فشار وارد می کند و اغلب به طور تصادفی اسباب بازی های خود را می شکند. او عاشق آغوش محکم و بازی خشن است.

مشکلات حس عمقی گاهی اوقات به صورت عدم کنترل خود به نظر می رسد. کودکانی که با کنترل خود دست و پنجه نرم می کنند ممکن است درگیر بازی های خشن، هل دادن، گاز گرفتن یا لگد زدن شوند.

 از آنجایی که دانستن میزان اعمال نیرو بخشی از حس عمقی است، کودکانی که مشکل در این حس دارند ممکن است خیلی سخت بنویسند و ابزار نوشتن خود را بشکنند، یا ممکن است مرتباً اشیاء را رها کنند.

مشکلات حس عمقی ممکن است به صورت یک مشکل مهارت های حرکتی ظاهر شود و کودک را هنگام راه رفتن دچار ناهماهنگی کند. کودکانی که این مشکلات را دارند، ممکن است به دلیل عدم هماهنگی شبیه به دست و پا چلفتی بودن به نظر برسند. این کودکان ممکن است برای ایستادن روی یک پا مشکل داشته باشند، و یا مرتباً با افراد یا چیزهایی برخورد کنند یا از پله‌ها بیفتند.

مغز این کودکان به علت نقص در پردازش حس عمقی، اطلاعات مبهمی را  درک می کند، در نتیجه این کودکان در درک میزان فشار وارده، محل قرار گیری اندام ها دچار مشکل می شوند و به دنبال این ها، احساس ناامنی نسبت به جاذبه و ترس از ارتفاع در آن ها دیده می شود؛ که این امر می تواند بر مهارت های حرکتی و ذهنی آن ها تاثیر بگذارد.

شلی عمومی مفصل و مشکلات حس عمقی:

افرادی که از نظر بالینی شلی مفصل عمومی قابل ملاحظه ای دارند در حس عمقی به طور قابل توجهی حساسیت کمتری دارند.

مثلا اگر انگشت کودکان ADHD را عقب ببریم، به پشت دستشان می چسبد؛ این یعنی مفاصل شل هستند و حس عمقی این کودکان ضعیف است.

مشکلات حس عمقی در کودکان با تون عضلانی پایین:

تون عضلانی به انقباضات مداوم ماهیچه های ما در زمانی که ساکن هستیم اشاره دارد. این به بدن ما اجازه می دهد در هنگام حرکت، تنش را در صورت نیاز افزایش یا کاهش دهد.

سیستم حس عمقی ما به حس دهلیزی کمک می کند تا از این تنش حمایت کند. برخی از کودکان تون عضلانی کمتر از حد متوسط ​​دارند و این موضوع می تواند بر کنترل وضعیت و ثبات آنها تأثیر بگذارد.

کم پاسخ دهی و بیش پاسخ دهی در حس عمقی:

مسئله پردازش عمقی می تواند از فردی به فرد دیگر متفاوت باشد. هنگامی که سیستم حس عمقی اطلاعات دریافت شده را به خوبی پردازش نکند، دو پاسخ وجود دارد. یکی بیش پاسخدهی حس عمقی و دیگری کم پاسخ دهی حس عمقی.

اگر سیستم عمقی کودک بیش پاسخ ده باشد؛ او مجبور است دائما به حواس مختلف تمرکز کند.

کودکی که سیستم عمقی او کم پاسخ ده باشد، مجبور است تا خود را در  فعالیت هایی خشن درگیر کند تا بتواند درک کند بدنش در کجا قرار گرفته و چه می کند. به این معنی که او برای درک این که بدنش در کجای فضا قرار دارد، به ورودی عمقی بیشتری نیاز دارد. نمونه ای از فعالیت هایی که کودکی با کم پاسخدهی سیستم عمقی انجام می دهد عبارتند از:

پریدن به اطراف

تاب دان خود به جلو و عقب

ضربه زدن با سر به در و دیوار

حرکت کردن به روش های غیر عادی

هل دادن دیگران

چنین کودکی واقعا نمی داند به چه علت این کارها را انجام می دهد. او برای این که داده های حس عمقی را فراهم بکند و به آرامش برسد، این کارها را انجام می دهد.

 

تمرینات و فعالیت های مناسب جهت رشد حس عمقی کودک:

برای انجام تمرینات حس عمقی باید جنبه های مخنلف آن را در نظر بگیریم. حس عمقی شامل سه جنبه است که به ABC of proprioception” ” معروف است. اینها عبارتند از: چابکی، تعادل و هماهنگی.

چابکی توانایی کنترل جهت بدن یا بخشی از بدن در حین حرکات سریع است، در حالی که تعادل توانایی حفظ تعادل با حفظ خط گرانش بدن است. و هماهنگی روانی یک فعالیت است. این امر توسط ترکیبی از عضلات که با شدت و زمان مناسب با هم عمل می کنند تولید می شود.

بنابراین در تمرینات حس عمقی به مهارت و پیچیدگی به جای تقویت عضلات تاکید می شود. هدف این است که به تدریج تمرینات چالش برانگیزتر را با حفظ دقت انجام دهید. بنابراین در تمرینات حس عمقی تاکید بر کیفیت حرکت است تا کمیت (حجم) کار عضلانی.

تمرینات حس عمقی در دوران نوزادی:

حرکات کششی و ماساژ نوزاد را انجام دهید تا او بتواند نقشه بدن خود را در ذهن خود بسازد. بسیاری از بازی های کودک به رشد این حس کمک می کنند. فعالیت های بدنی متناسب با سن او و همچنین نقاط عطف حرکتی مانند خزیدن و راه رفتن را تشویق کنید.

تمرینات حس عمقی بر روی سطوح ناپایدار:

مشاهدات اخیر نشان می دهند تمرینات سطوح ناپایدار (مثل ایستادن بر روی یک تخته تعادل) جایی که حرکات در موقعیتی انجام می شود که نیاز به تعادل دائمی دارد؛ سیگنال‌های EMG (نوار عصب و عضله) متفاوتی را در مقایسه با فشارهایی که روی یک سطح ثابت اجرا می‌شوند، می‌دهند. این نشان می دهد در سطح ناپایدار فعالیت عضلانی بیشتر است. و در یک سطح پایدار، EMG نشان دهنده فعالیت کمتر عضلانی است.

تمرینات حس عمقی با چشمان بسته:

یکی دیگر از تمریناتی که می تواند به بهبود حس عمقی کودک کمک کند انجام تمرینات با چشمان بسته است. تمرینات ایستادن با چشمان بسته می تواند تمرین مناسبی باشد. حذف فیدبک بینایی باعث می شود تمرکز بر روی حس عمقی بیشتر باشد.

پریدن بر روی ترامپولین:

یکی از فعالیت هایی که می تواند به رشد حس عمقی در کودکان کمک کند؛ بالا و پایین پریدن بر روی ترامپولین است.

قرار گرفتن در داخل استخر توپ:

قرار گرفتن داخل استخر توپ و حرکت کردن در داخل آن باعث رشد حس عمقی در کودک می گردد.

فرغونی راه رفتن بر روی دستها:

کودک را در حالت خوابیده به شکم قرار دهید. از پاهای او بگیرید و کودک را تشویق کنید به صورت فرغون به سمت جلو حرکت کند.

طناب کشی:

انتهای یک باند کشی را به یک نقطه محکم کنید و از کودک بخواهید آن را بکشد. هم چنین می توانید این تمرین به صورت مسابقه طناب کشی با کودک انجام دهید.

فعالیت های جویدن آدامس و پاستیل:

فعالیت های جویدنی مثل جویدن آدامس و پاستیل و … باعث بهبود حس عمقی اطراف دهان می گردد.

فشار دادن یک توپ بزرگ:

یک توپ بزرگ را در بین خود و کودک قرار دهید و از بخواهید آن را با دستانش و سپس با پاهایش فشار دهد.

اعمال فشار بر روی بدن کودک با استفاده از توپ بزرگ:

کودک را در حالت خوابیده به شکم قرار دهید. سپس یک توپ بزرگ را بر روی پشت او بغلتانید.

پتو پیچ کردن کودک:

یک پتو را بر روی زمین پهن کنید. از کودک بخواهید روی پتو دراز بکشد. پتو را دور کودک بپیچانید و از او بخواهید مدتی را در این حالت باقی بماند.

پوشیدن جلیقه های وزنه ای:

یک جلیقه ای وزنه ای را تهیه کنید. ان را در طول روز برای مدتی به کودک بپوشانید.

حمل کردن اجسام سنگین:

از کودک بخواهید اجسام سنگین مانند کتاب های سنگین را از یک طرف اتاق به سمت دیگر جا به جا کند.